Oodinioza

(Przedruk elektroniczny za zgodą PZA z czasopisma "Akwarium" nr 1/89)

Oodinioza - objawy, zmiany anatomopatologiczne, rozpoznawanie i zwalczanie ( cz. II )

Jerzy Antychowicz

Objawy. Pomimo bacznych obserwacji obecność pasożytów rodzaju Oodinium w akwarium może łatwo ujść uwadze hodowcy. Pasożyty mogą wielokrotnie odbywać cykl rozwojowy nie wywołując żadnych wyraźnych objawów chorobowych. Przy niewielkiej inwazji na ciele ryby i płetwach (w świetle przechodzącym) można zaobserwować obecność drobnych ciemnych punkcików. W przypadku masowej inwazji, na skórze pojawia się ciemnoperłowy lub złotawy połyskujący nalot. Ryby wyglądają jak gdyby zostały posypane szarym, rdzawym lub złotym proszkiem. Przy oglądaniu powłok zewnętrznych ryby pod lupą, stwierdza się na skórze obecność licznych drobnych punkcików. W miejscu zgrupowania pasożytów obserwuje się zwiększone wydzielanie śluzu (objawiające się miejscowym zmętnieniem skóry) lub złuszczanie się naskórka (w postaci strzępków).

Ryby chore są niespokojne, ocierają się o przedmioty znajdujące się w akwarium a niekiedy kryją się w gąszczu wypływając tylko w porze karmienia. Podobnie jak przy wielu innych chorobach mają one skłonność do składania płetwy grzbietowej oraz ?sklejania" płetwy ogonowej (która zmienia się wówczas w wąskie pasemko). W niektórych przypadkach płetwy wyglądają jak gdyby zostały wystrzępione. W przypadku oodiniozy skóry, ryby najczęściej zachowują apetyt. Przy masowej inwazji na skrzela dochodzi zwykle do zaburzeń w oddychaniu. W okresie trwania oodiniozy pojedyncze śnięcia trwają najczęściej przez wiele tygodni.

Zmiany anatomopatologiczne. Pasożyty rodzaju Oodinium uszkadzają komórki naskórka oraz nabłonka skrzelowego, wywołują śluzowatość skóry i niekiedy złuszczanie się naskórka. Niektórzy badacze przypisują działaniu pasożytów rodzaju Oodinium również wybroczyny w skrzelach, przekrwienie listków skrzelowych oraz ogniska martwicze w tym narządzie. Przy wtórnej inwazji Oodinium może uszkadzać śluzówkę jelita ryby.

Rozpoznawanie. Rozpoznawanie obecności pasożytów rodzaju Oodinium jest bardzo istotne ponieważ pozwala na zastosowanie odpowiednich zabiegów zabezpieczających przed szerzeniem się inwazji. Do badań nadają się jedynie ryby uśmiercone tuż przed pobraniem prób. Rozpoznawanie oodiniozy przeprowadza się na podstawie mikroskopowego badania świeżych preparatów gniecionych sporządzonych z zeskrobin skóry i wycinków skrzeli. Przy oglądaniu zaleca się stosowanie powiększenia 80-krotnego, a następnie 600-krotnego. W świetle przechodzącym pasożyt ma zabarwienie jasnożółte, żółto-złote lub brązowe. Wewnątrz komórki Oodinium pillularis występują liczne ziarnistości o niewyraźnych zarysach. Struktura plazmy Oodinium ocellatum (po przyciśnięciu pasożyta szkiełkiem nakrywkowym) przypomina plaster miodu. Wewnątrz komórki widoczne jest jądro. U Oodinium ocellatum (w świeżych preparatach gniecionych) jądro jest zwykle niewidoczne, ponieważ otacza go ciemna nieprzezroczysta cytoplazma. W preparatach barwionych stwierdza się, że jądro Oodinium otoczone jest ściśle przylegającymi do niego ziarenkami skrobi.

Wyrośnięte pasożytnicze stadia "słodkowodnych" Oodinium występujące w skrzelach i w skórze przypominają wyglądem kulorzęska (Ichthyophthirius multifiliis). Odróżnienie tych dwu pasożytów nie jest trudne. Kulorzęsek posiada charakterystyczne podkowiaste jądro (makronukleus) i jest pokryty drobnymi rzęskami.

Brak rozpoznania pasożytów rodzaju Oodinium w hodowli komercyjnej oraz niezastosowanie odpowiednich środków eliminujących te pasożyty doprowadza w krótkim czasie do rozprzestrzenienia się choroby w licznych hodowlach.

Zwalczanie. Profilaktyka oodiniozy polega na stosowaniu kwarantanny nowo nabytych ryb i roślin zanim umieści się je w ogólnym akwarium z innymi rybami. Po zaadaptowaniu się ryb w zbiorniku kwarantannowym można zastosować profilaktyczną kąpiel celem likwidacji ewentualnego nosicielstwa pasożyta. W przypadku zakupu bardzo młodych ryb, niektórzy praktycy zalecają przetrzymywanie ich w osobnym akwarium aż do osiągnięcia wieku, w którym można już bez obawy zatrucia zastosować kąpiel profilaktyczną.

Okres kwarantanny powinien wynosić przynajmniej 7-8 dni. Zbiornik kwarantannowy powinien być intensywnie naświetlony, a temperatura wody powinna wynosić 24-26°C.

Większość preparatów nie działa na pasożyta zagłębionego w skórze (pod naskórkiem) lub w stadium cysty, natomiast wydobywające się z niej dinospory są wrażliwe nawet na niewielkie koncentracje terapeutyków. Dużą wrażliwość na działanie środków chemicznych wykazują również-osiadłe (pasożytnicze) formy Oodinium występujące na powierzchni skóry, Podczas kąpieli leczniczych dąży się do skrócenia okresu, w którym pasożyty przebywają pod naskórkiem lub w postaci cysty czyli stwarza się warunki przyspieszające cykl rozvyojowy. W warunkach podwyższonej temperatury 24-27°C; a nawet 30°C oraz dobrym naświetleniu zbiornika cykl rozwojowy jest najkrótszy, a więc i kąpiel jest najkrótsza. Niektórzy badacze zalecają jedynie podwyższenie temperatury przy całkowitym zaciemnieniu akwarium sanitarnego - wychodząc z założenia, że przy braku światła i osłabieniu fotosyntezy żywotność samożywnych dinospor jest mniejsza. Ryby powinny tak długo pozostawać w roztworze środka leczniczego aż wszystkie pasożyty opuszczą je, a z cyst wydobędą się dinospory. Przedwczesne przerwanie kąpieli oraz przeniesienie ryb z pozostałymi pod naskórkiem pasożytami powoduje, że po pewnym czasie następuje nawrót choroby.

Jeżeli w akwarium ogólnym stwierdzi się obecność oodiniozy, wszystkie ryby należy odłowić do akwarium sanitarnego (bez roślin . i gleby) i tam przeprowadzić kąpiel leczniczą. Podczas przeprowadzania kąpieli akwarium ogólne pozostawia się przez 7-8 dni bez ryb, utrzymuje się w nim stale temperaturę 24-26°C oraz jaskrawe oświetlenie. Pozostałe w akwarium cysty rozwijają się w tym czasie, a powstające dinospory giną wkrótce ponieważ nie mogą napotkać na żywiciela - rybę, która jest niezbędnym elementem w jego cyklu rozwojowym.

rys. J. Antychowicz

Niektórzy badacze zalecają podniesienie temperatury w zbiorniku ogólnym do 30°C i utrzymanie jej przez 24 godziny. Po tym okresie czasu wodę akwarium stopniowo schładza się (przez 48 godzin) i wówczas można już umieszczać w nim wyleczone ryby. Do zwalczania oodiniozy ryb słodkowodnych wielu badaczy poleca roztwór trypaflawiny. Panuje jednak pogląd, że po kąpieli w tym środku ryby żyworodne tracą na jakiś czas zdolność do rozrodu, a u ryb o zapłodnieniu zewnętrznym trypaflawina może być powodem zaburzeń w rozwoju ikry. Jeden z badaczy stwierdził, że po kąpieli w trypaflawinie tarło ryb przebiegało normalnie ale tylko z nielicznych ziaren ikry wylęgały się ryby. Larwy ryb były słabe i wiele z nich ginęło w ciągu jednego tygodnia po resorbcji woreczka żółtkowego. Zagadnienie ujemnego działania trypaflawiny na rozród ryb nie zostało jednak ostatecznie rozstrzygnięte. Van Dujn (1967) uważa, że stosowanie trypaflawiny należy ograniczyć do przypadków, w których nie udało się wyleczyć ryb przy pomocy błękitu metylenowego. Pod wpływem leczniczych koncentracji trypaflawiny uszkodzeniu ulegają bardziej wrażliwe rośliny wodne takie jak Cabomba i Nitella; natomiast Vallisneria i Sagittaria są odporne , na działanie tej substancji. Niektórzy badacze uważają, że podczas kąpieli w trypaflawinie akwarium powinno być zaciemnione. Pod wpływem działania światła na skórze, w której adsorbuje się ten barwnik może wystąpić reakcja uczuleniowa. Jeżeli stosujemy kąpiel w błękicie metylenowym należy pamiętać, że wodę w akwarium, w czasie zabiegu, należy silnie napowietrzać.

W akwariach morskich oodiniozę zwalcza się najczęściej przy użyciu kąpieli w siarczanie miedzi. Nie jest to zabieg łatwy ponieważ w wodzie morskiej miedź tworzy z innymi pierwiastkami związki nierozpuszczalne. Związki te wytrącają się z roztworu a w wyniku tego koncentracja miedzi w wodzie szybko obniża się. Aby to wyrównać należy ciągle dodawać nowe porcje siarczanu miedzi do wody. W ten sposób jednak łatwo można doprowadzić do zatrucia ryb. W zależności od wrażliwości danego gatunku działanie toksyczne może wystąpić już przy 0,8 mg/l CuSO₄ lub 1,5 mg/l CuSO₄. Celem przedłużenia działania siarczanu miedzi w wodzie morskiej do roztworu tej soli dodaje się krystaliczny kwas cytrynowy. Według Schuberta (1983) chloromycetyna lub chinina są bardziej skuteczne w zwalczaniu oodiniozy niż związki miedzi. Z braku innych środków oodiniozę można próbować zwalczyć przy pomocy kąpieli ryb w roztworze soli kuchennej.

Leki stosowane w zwalczaniu oodiniozy ryb słodkowodnych