Notopteridae RODZINA BRZESZCZOTKOWATYCH
 

(Przedruk elektroniczny za zgodą PZA z czasopisma "Akwarium" nr  4-5/85)

Piotr KOMASARA

    Ryby należące do tej rodziny rzadko są spotykane w domowych zbiornikach. Spowodowane jest to znacznymi rozmiarami, które osiąga większość gatunków brzeszczotkowatych. Duża wielkość tych ryb wyklucza możliwość ich hodowli w niewielkich z reguły domowych akwariach. W Polsce zetknąć się można z nimi w zbiornikach wystawowych niektórych Ogrodów Zoologicznych oraz w Akwarium Morskim Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni.

Charakterystyka rodziny
 

    Brzeszczotkowate zasiedlają głównie wody słodkie (rzadziej słonawe) tropikalnej Afryki oraz południowo-wschodniej Azji. Ich rozprzestrzenienie w zasadzie ogranicza się do pasa równikowego gdzie zamieszkują wolnopłynące, mocno zarośnięte cieki. Ryby z tej rodziny zwracają na siebie uwagę oryginalnym kształtem. Posiadają one bocznie spłaszczone ciało, ścieśniające się ku tyłowi. Szpiczasto zakończona część ogonowa z niewielką płetwą ogonową połączona jest z mocno rozbudowaną płetwą odbytową. Brzeszczotki posiadają również płetwy brzuszne, ale najczęściej w formie szczątkowej, a u niektórych przedstawicieli tej rodziny są one zupełnie zredukowane. Z wyjątkiem jednego (brzeszczotek czarny — Xenomystus nigri) pozostałe gatunki brzeszczotkowatych mają niewielką płetwę qrzbietową. Rozmiary tych ryb wahają się od 20 do 100 cm. Notopteridae wykazują zwiększoną aktywność w porze nocnej. Dzień spędzają ukryte pod korzeniami, w różnego rodzaju wykrotach itp. Czynnikiem pobudzającym te ryby do aktywności dniem, jest uzależnienie ich funkcji oddechowych od tlenu atmosferycznego. Do tego celu służy im specjalnie przystosowany pęcherz pławny, będący pomocniczym narządem oddechowym, uczestniczącym, obok skrzeli, w procesie oddychania. Z tych też względów nożowce co pewien czas muszą podpływać pod powierzchnię wody aby nabrać powietrza.
Notopteridae odżywiają się larwami owadów, skorupiakami, robakami, a także polują na mniejsze ryby, w czym wydatnie pomaga im uzbrojony w zęby pysk.
    Rozród brzeszczotkowatych w ich naturalnych warunkach jest dobrze poznany. Wiadomo, że ryby te składają ikrę na podwodnych przedmiotach przede wszystkim na zatopionych palach, kłodach drzew lub w specjalnie wykopanych przez nie jamach w piasku. Jaj, a później larw, strzegą oboje rodzice. Pielęgnacja potomstwa kończy się z chwilą rozpłynięcia się narybku. Natomiast znacznie skromniejsze są wiadomości na temat rozrodu tych ryb w sztucznych warunkach. Z wyodrębnionych rodzajów z rodziny Notopteridae, a mianowicie rodzaju Xenomystus oraz rodzaju Notopterus znane są jedynie wiadomości o uzyskaniu potomstwa od gatunków należących do ostatniego rodzaju. Spośród 4 gatunków należących do rodzaju Notopterus do najczęściej spotykanych w zbiornikach hodowlanych należą Notopterus chitala oraz Notopterus notopterus.

    Charakterystyka gatunku Notopterus chitala
Ryby te osiągają długość od 80 do 100 cm. Zasiedlają wody południowo-wschodniej Azji. Gatunek ten jest szczególnie szeroko rozprzestrzeniony w Tajlandii, gdzie uważany jest za rybę wartościową gospodarczo, cenioną ze względu na walory smakowe.
    U młodych ryb Notopterus chitala (do 6 cm długości) występują na ciele poprzeczne linie o robakowatym kształcie. W późniejszym okresie ryby przybierają barwę jednolicie brązową, natomiast u dorosłych osobników występują na szarym tle mniej lub bardziej wyraźne nieregularne plamy.
Dotychczas znana jest tylko jedna wiadomość o pomyślnym rozmnożeniu tego gatunku — na terenie USA.

    Charakterystyka gatunku Notopterus notopterus
Osiąga długość do 35 cm. Spotykany jest w Indiach, Birmie, Tajlandii oraz na Jawie i Sumatrze.
Notopterus notopterus odróżnia się od poprzedniego gatunku głównie poprzez łuski znajdujące się na pokrywie skrzelowej, które są większe niż na tułowiu. Natomiast u N. chitala łuski pokrywy skrzelowej i tułowiowe są jednakowej długości. Na szaro-brązowym ciele N. notopterus występują mało wyraźne, ale za to liczne, ciemne cętki.
    Jeśli chodzi o udane rozmnażanie tego gatunku w warunkach sztucznych znane są dwa wypadki: jeden w Australii, drugi natomiast miał miejsce w Polsce.

Wymagania hodowlane

Notopteridae nie należą do ryb wymagających dokładnego przestrzegania parametrów fizykochemicznych wody. Z moich obserwacji jaki i doniesień hodowlanych innych hodowców wynika, że najmniej istotną sprawą, mającą wpływ na przyszły sukces w postaci uzyskania potomstwa, jest twardość wody. Nożowce nie wykazują specjalnych preferencji jeśli chodzi o miękką wodę. W zasadzie można je przetrzymywać w wodzie o twardości ogólnej wahającej się od 6° do 14° n. Odczyn wody powinien kształtować się poniżej 7. Natomiast bardzo istotnym parametrem jest temperatura. Notopteridae wymagają bardzo ciepłej wody, której temperatura nie powinna być mniejsza niż 26°C. Najtrudniejszą sprawą przy hodowli tych ryb jest dobranie odpowiedniej wielkości zbiornika. Ponieważ rozmiary nożowców wynoszą od 20 do 100 cm w zależności od gatunku, wobec tego i wymiary akwarium również muszą być dobrane do wielkości
i ilości przetrzymywanych ryb. Wymagane są tutaj duże zbiorniki o objętości kilkuset litrów. Nie tylko jednak objętość akwarium wpływa na dobre samopoczucie ryb. Nożowce, podobnie jak szereg gatunków pielęgnic, obierają sobie rewiry i to na dość znacznej przestrzeni, wobec czego jest to jeszcze jeden przyczynek do tego, że musimy dysponować dużym zbiornikiem.
Notopteridae potrafią być bardzo agresywne w stosunku do siebie, a ponieważ posiadają pysk uzbrojony w zęby, utarczki pomiędzy nimi kończą się licznymi ranami na ciele. Dlatego też zbiornik musi być wyposażony w rozmaite kryjówki, które znakomicie niwelują agresywność, umożliwiając poszkodowanej rybie ukrycie się przed prześladowcą.
Jak już wspominałem nożowce są aktywne o zmierzchu i z tych też względów liczne zakamarki w akwarium stwarzają rybom poczucie bezpieczeństwa w dzień i zmniejszają ich płochliwość. Również w tym celu należy pamiętać, aby powierzchnia wody w zbiorniku była pokryta „kożuchem" z roślin pływających np. Lemna sp., Pistia stratiotes, Riccia fluitans, Sahinia natans, Ceratopteris sp.
    Wystrój zbiornika powinien być w zasadzie ograniczony tylko do lignitu, korzeni i kamieni. Z roślin zalecam wyłącznie pływające na powierzchni wody. Natomiast rośliny posadzone w podłożu są narażone na ustawiczne ich niszczenie przez ryby. Szczególnie w okresie dojrzałości płciowej nożowce potrafią wyrwać i zniszczyć całą obsadę roślinną zbiornika.
Niezwykle istotną sprawą mającą duży wpływ na ewentualne sukcesy hodowlane, jest żywienie brzeszczotkowatych. Są to ryby wymagające dużej ilości pokarmu. Oprócz rureczników (w zasadzie nadają się tylko dla młodych nożowców) można polecić podawanie chudego mięsa rybiego, wołowego, dżdżownic, larw owadów, młodych ryb innych gatunków, skorupiaków wodnych np. garnęli, kiełży, ośliczek.

Rozród w sztucznych warunkach
    Znane są trzy doniesienia o udanym rozmnożeniu obu wymienionych gatunków. Do tarła ryb z gatunku Notopterus notopterus doszło w 1980 roku w Taronga — Aquarium w Sydney, w Australii.
Nożowce znajdowały się w zbiorniku o objętości 2400 I. Tarło nastąpiło przy temperaturze wody 26°C i trwało około 7 dni. W tym czasie ryby złożyły około 250—300 ziaren ikry, z której po 6 dniach nastąpił wylęg. Po kolejnych 3 dniach narybek zaczął opuszczać strzeżone dotychczas przez samca zagłębienie w piasku.
    Kolejna wiadomość o tarle tego gatunku pochodzi z Polski z Akwarium Morskiego przy Morskim Instytucie Rybackim z 1982 r. Do rozmnożenia doszło w 800 I zbiorniku, którego obsadę stanowiły 2 ryby z gatunku N.notopterus oraz 6 osobników N.chitala. Para tarlaków N.notopterus w momencie przystępowania do tarła miała ok. 20 cm długości i była w wieku około 7 lat. Parametry wody w akwarium w tym czasie były następujące: twardość w granicach 11—14°n, pH<7 i temperatura 26°C.
Sam akt składania ikry i wychowu młodych nie mógł być obserwowany ze względu na lokalizację miejsca tarła. Było ono całkowicie niewidoczne dla obserwatora i zwiedzających.
    Doniesienie dotyczące tarła gatunku N.chitala pochodzi ze stanu Kalifornia w USA z 1976 roku. Do złożenia ikry doszło w zbiorniku o objętości 840 I przy temperaturze 26°C i pH 6,6. Ilość uzyskanej ikry od pary ryb N.chitala wahała się w granicach 190—260 ziaren. Po 5 dniach wylęgły się larwy. Przy intensywnym karmieniu skorupiakiem Anemia salina młode ryby szybko rosły, osiągając po 2 miesiącach wielkość około 3,8 cm. Dorosłe ryby przystąpiły do tarła przy długości ok. 37 cm i kolejne składanie ikry następowało w odstępach dwutygodniowych.
    Jak wynika z informacji pochodzących z trzech różnych źródeł, aby osiągnąć pełny sukces w rozmnażaniu przedstawicieli rodziny Notopteridae należy spełnić następujące warunki:
1) Duży zbiornik, w którym ryby czułyby się bezpiecznie i mogły ustanawiać rewiry takiej wielkości jakie im odpowiadają,
2) obfite karmienie urozmaiconym pokarmem. Jeden z autorów podawał rybom N.chitala codziennie 50 młodych ryb z gatunku Carassius auratus.
3. Wysoka temperatura nawet w granicach 30°C jest stymulatorem pobudzającym ryby do tarła.

    Wypada dodać, że poza rybą Notopterus chitala przedstawioną na rysunku, w wodach Tajlandii występują ryby o tej, samej nazwie, które charakteryzują się, w swym stadium rozwoju, plamami podobnymi do oczu, rozmieszczonymi w tylnej części ciała. Z powodu tych plam ich nazwa w języku niemieckim brzmi: Augenflecken — Messerfisch, co w dosłownym tłumaczeniu na język polski brzmi: plamooka ryba nóż lub nożowiec plamooki. Na obszarze indoaustralijskim występują ryby o tej samej nazwie Notopterus chitala, jednokolorowe lub w poprzeczne pasy. Dorastają do 80 cm.

Literatura:
Urania Tierreich — tom Fische-Lurche-Kriechtiere
H. J. Richter — Aquarien-fische im Blickpunkt — 1984

Aleksy Moj

(W polskiej nomenklaturze zoologicznej przyjęto następujące określenie rodziny Notopteridae: nożowce, śledziówki oraz brzeszczotkowate. Podobnie nazwali te ryby Anglicy i Niemcy — Knifefishes i Messerfische, co w dosłownym przekładzie oznacza ,,ryby-noże".)
 

"Akwarium" 4-5/85

strona główna